Bạo lực tinh thần xuất hiện khi cha mẹ đặt kỳ vọng, áp lực quá đà lên con trẻ. (Nguồn: ST)Chúng ta có đang vô tình phạm luật?
Người lớn đều từng là trẻ con nhưng không phải ông bố, bà mẹ nào cũng đặt mình trong suy nghĩ của những đứa trẻ, để hiểu rằng con trẻ tuy không chịu những áp lực mưu sinh, vật chất, tiền bạc như người lớn nhưng vẫn có vô số những áp lực vô hình đè nặng trên đôi vai. Đó có thể là kết quả học tập theo yêu cầu của cha mẹ, hoặc từ sự so sánh với bạn bè đồng trang lứa… Và đôi khi chỉ giản đơn là một sự chép miệng cảm thán của đấng sinh thành, mỗi khi một “con người ta” nào đó xuất hiện trên truyền thông hoặc trong câu chuyện gia đình bên bàn ăn.
Còn nhớ tháng 6/2021, một bộ phim truyền hình mang tên “Hãy nói lời yêu” phát sóng trên VTV3, cái chết của nhân vật Minh đã gây bàng hoàng cho khán giả khi cậu tự tử vì những áp lực, sự đay nghiến của mẹ. Bộ phim đã phản ánh được một hiện thực xã hội rất chân thực khi người mẹ trong bộ phim chịu nhiều bất hạnh khiến tâm lý bà bất ổn và đặt mọi kỳ vọng vào cậu con trai một cách nghiệt ngã. Khi mọi kỳ vọng biến thành sự thất bại trong một kỳ thi học sinh giỏi, người mẹ oán trách và đổ mọi lỗi lầm lên cậu con trai khiến cậu tìm đến cái chết. Câu hỏi đặt ra cho từng người phía sau bộ phim là làm cha, làm mẹ chúng ta có đang vô tình phạm luật khi đặt sai áp lực lên con?
Theo các nghiên cứu và số liệu thống kê, thực trạng bệnh tâm lý ở trẻ hiện đang rất đáng báo động. Cụ thể, theo các số liệu của Cục Quản lý Khám, chữa bệnh, Bộ Y tế Việt Nam năm 2024 thì tỷ lệ trẻ em mắc rối loạn tâm lý là khoảng 3 - 4% trên tổng số trẻ em trong nước. Còn theo nghiên cứu của Viện Nghiên cứu và Đào tạo gia đình (FRT) năm 2024, khoảng 27% trẻ em ở Việt Nam bị áp lực trong môi trường học tập, trong đó hơn 50% là áp lực từ phía gia đình.
Cha mẹ kỳ vọng quá cao vào con cái về kết quả học tập, sự nghiệp, hoặc các hoạt động khác có thể khiến trẻ cảm thấy bị áp lực quá mức và không đủ khả năng để đáp ứng được kỳ vọng đó, dẫn đến các vấn đề tâm lý như lo âu, trầm cảm, tự kỷ hoặc các vấn đề khác liên quan đến sức khỏe tâm thần. Ngoài ra, cha mẹ kỳ vọng quá đà có thể khiến trẻ cảm thấy thiếu sự tự do và thiếu niềm vui trong cuộc sống. Khi mọi hoạt động của trẻ bị kiểm soát và định hướng theo ý muốn của cha mẹ, trẻ có thể cảm thấy không được tôn trọng và không có khả năng tự quyết định trong cuộc sống của mình.
Khi nào thì kỳ vọng trở thành bạo lực?
Nếu cha mẹ tạo áp lực cho con phải đạt điểm số cao, phải giành giải nhất, phải thành quán quân hay nhà vô địch trong các cuộc thi mà không phải mong muốn của trẻ dẫn đến những hậu quả về sức khỏe tinh thần của các con thì cũng có thể được coi là vi phạm quyền trẻ em. Đó là nhấn mạnh của Phó Chủ tịch Hội Bảo vệ quyền trẻ em Việt Nam Hà Đình Bốn tại Tọa đàm “Để trẻ em Việt lớn lên với tuổi thơ không áp lực” được Viện Khoa học Giáo dục, Bộ GD&ĐT tổ chức sáng 13/3/2025 tại Hà Nội.
Tại Tọa đàm, ông Hà Đình Bốn cho biết, mục tiêu của Đảng và Nhà nước trong bảo vệ, chăm sóc và giáo dục trẻ em là tạo môi trường sống an toàn, thân thiện, lành mạnh cho mọi trẻ em, để thực hiện ngày càng tốt hơn quyền trẻ em như quyền sống còn, quyền bảo vệ, quyền phát triển và quyền tham gia… theo Công ước Liên hợp quốc về quyền trẻ em mà Việt Nam là thành viên và theo Luật Trẻ em 2016. Ông Hà Đình Bốn nhấn mạnh, việc gây áp lực lên trẻ dù là gián tiếp hay trực tiếp cũng là vi phạm quyền trẻ em.
“Nếu cha mẹ tạo áp lực cho con phải đạt điểm số cao, phải giành giải nhất, phải thành quán quân hay nhà vô địch trong các cuộc thi mà không phải mong muốn của trẻ dẫn đến những hậu quả về sức khỏe tinh thần của các con thì cũng có thể được coi là vi phạm quyền trẻ em” - ông Bốn nhấn mạnh.
Cần xây dựng ban hành cơ chế đồng bộ, đầy đủ tất cả các quyền của trẻ em là khuyến nghị, đề xuất giải pháp được các chuyên gia Tọa đàm “Để trẻ em Việt lớn lên với tuổi thơ không áp lực” đưa ra. Theo đó, cần tiếp tục hoàn thiện hệ thống chính sách pháp luật về bảo vệ, chăm sóc trẻ em như xây dựng, ban hành cơ chế thực hiện đồng bộ, đầy đủ tất cả các quyền của trẻ em, không được coi nhẹ quyền nào, các quyền phải bảo đảm thực hiện hài hòa, hợp lý; phổ biến, tuyên truyền sâu rộng tới mọi đối tượng và tổ chức thực hiện hiệu quả hệ thống hệ thống chính sách pháp luật về bảo vệ, chăm sóc trẻ em, bảo đảm thực hiện các quyền trên thực tế.
Đối với các cơ sở giáo dục cần thực hiện đầy đủ pháp luật về giáo dục và hệ thống hệ thống chính sách pháp luật về bảo vệ, chăm sóc trẻ em; không tạo áp lực cho các em và gia đình; thực hiện cải cách giáo dục, áp dụng khoa học công nghệ vào giảng dạy. Nhà nước và các cơ quan tổ chức phải có các hình thức phù hợp như xây dựng, biên soạn, tập huấn cho gia đình, các bậc cha mẹ và các em về kỹ năng, tâm lý lứa tuổi trẻ em, kỹ năng bảo vệ, chăm sóc và giáo dục trẻ em. Đồng thời có cơ chế về nguồn lực để huy động sự tham gia của cả hệ thống chính trị để tổ chức giáo dục kỹ năng tới gia đình, cha mẹ và các em.
Đối với gia đình, các bậc cha mẹ học sinh phải hiểu và thực hiện đồng bộ, hài hòa các quyền của trẻ em, không tạo áp lực đối với con cháu, lấy nguyên tắc mục tiêu “Lấy trẻ em làm trung tâm, hãy dành những gì tốt nhất cho trẻ em” và lắng nghe trẻ em, đáp ứng tâm tư, nguyện vọng của trẻ em. Cha mẹ phải thực hiện trách nhiệm nuôi dưỡng giáo dục con trở thành công dân có ích cho xã hội, để theo kịp và thích ứng với cuộc cách mạng khoa học công nghệ hiện nay...
Tuy nhiên, mức độ vi phạm trong lĩnh vực này nhiều khi mang tính trừu tượng, giao thoa nên rất khó để xác định lỗi của cha mẹ, thậm chí cha mẹ còn biện minh cho hành vi của mình là đúng và là quyền của cha mẹ, vì con cái họ mà phải làm. Vì thế, cần có cách tiếp cận khách quan trên cơ sở thực hiện đồng bộ, đầy đủ và phù hợp các quyền, vận dụng khoa học và hợp lý. Đơn cử như quyền được giáo dục, học tập và phát triển năng khiếu và quyền vui chơi, giải trí theo các Điều 16, 17 Luật Trẻ em 2016 thì trẻ em có quyền được bình đẳng về cơ hội học tập và giáo dục; được phát triển tài năng, năng khiếu, sáng tạo, phát minh; có quyền vui chơi, giải trí; được bình đẳng về cơ hội tham gia các hoạt động văn hóa, nghệ thuật, thể dục, thể thao, du lịch phù hợp với độ tuổi…
Nếu cha mẹ gây áp lực, yêu cầu con phải học tập, học thêm mà không còn thời gian vui chơi là vi phạm quyền vui chơi của trẻ em, hoặc yêu cầu con cái phải học những nghề mà trẻ không thích, không phù hợp với năng khiếu của các em là vi phạm quyền của trẻ em vì trẻ em có quyền được giáo dục, học tập để phát triển toàn diện và phát huy tốt nhất tiềm năng của bản thân. Ở một góc độ khác, việc đặt kỳ vọng và áp lực quá mức lên con cái có thể được xem là một hình thức bạo lực tinh thần, đặc biệt khi nó gây ra những tổn thương tâm lý nghiêm trọng cho trẻ.
Theo Luật Phòng, chống bạo lực gia đình năm 2022, bạo lực tinh thần là một trong những hình thức bạo lực gia đình, bao gồm các hành vi cố ý gây tổn hại hoặc có khả năng gây tổn hại về tinh thần cho thành viên khác trong gia đình. Các hành vi bạo lực tinh thần bao gồm: lăng mạ, chì chiết, xúc phạm danh dự, nhân phẩm… Đây cũng chính là những biểu hiện mà trẻ thường gặp khi bị cha mẹ đặt ra những mục tiêu, tiêu chuẩn quá cao so với khả năng, mong muốn và không đạt được. Sự kỳ vọng dẫn đến trẻ chịu áp lực quá lớn gây ra căng thẳng, lo âu, trầm cảm, rối loạn giấc ngủ, giảm sút thành tích học tập, thậm chí là hành vi tự làm hại bản thân. Sự thất vọng của cha mẹ khi trẻ không đạt yêu cầu khiến trẻ cảm thấy bất an, lo lắng, sợ hãi…
“Tư duy sai lầm phổ biến hiện nay là đồng nhất điểm số với năng lực. Trong khi đó, điểm thi chỉ là kết quả của một thời điểm cụ thể, trong một môn học cụ thể, chưa nói lên toàn diện năng lực sống, khả năng giải quyết vấn đề hay bản lĩnh cá nhân. Chính sự đồng nhất này khiến học sinh phải “thi đỗ” bằng mọi giá để được coi là “có năng lực”, để không bị xem là thất bại. Tâm lý đó sinh ra áp lực rất lớn. Tất nhiên, lỗi không nằm ở các kỳ thi, bởi thi cử là cần thiết trong bất kỳ xã hội nào, mà nằm ở cách chúng ta quan niệm về thi cử.
Hơn ai hết, phụ huynh đóng vai trò cực kỳ quan trọng trong việc tạo hoặc giảm áp lực cho học sinh. Một khi phụ huynh hiểu sai giá trị của việc học, hậu quả lớn nhất là sự mất kết nối. Trẻ không còn học vì yêu thích, mà học vì sợ. Không học để phát triển bản thân, mà học để làm hài lòng người lớn. Một khi đứa trẻ không cảm thấy được yêu thương vô điều kiện, không thấy mình có giá trị nếu không giỏi, thì dù có đạt bao nhiêu thành tích, em cũng dễ tổn thương khi vấp ngã. Và khi ấy, hậu quả không chỉ là điểm thấp. Đó có thể là sự suy sụp tâm lý.
Hạnh phúc của một đứa trẻ không liên quan đến điểm số, mà đến từ cảm giác được yêu thương, được công nhận và được khích lệ. Nếu cha mẹ chỉ xem điểm cao là thành công, thì trẻ sẽ định giá trị bản thân mình bằng những con số đó. Chúng ta cần thay đổi tư duy, coi trọng hạnh phúc của con trẻ hơn là điểm số. Chúng ta cần tạo ra những đứa trẻ hạnh phúc, hơn là những đứa trẻ học giỏi.
Mọi sự thay đổi cần bắt đầu từ tư duy. Cụ thể, cha mẹ cần xác lập những nguyên tắc trong giáo dục con cái, mà đầu tiên chính là không coi điểm số là thước đo năng lực. Cha mẹ phải hiểu rằng mỗi đứa trẻ có năng lực riêng. Có em giỏi toán, thể thao, nghệ thuật... Cha mẹ cũng cần ngừng mọi so sánh. Không ai giống ai. Con mình không cần phải là “con nhà người ta”. Việc ép con theo hình mẫu kỳ vọng sẽ chỉ tạo khoảng cách và làm tổn thương con trẻ.
Trong giáo dục con trẻ, cần chú trọng giáo dục toàn diện. Con cần được phát triển cả trí lực, thể lực, tâm lực chứ không chỉ là kiến thức học đường. Một đứa trẻ biết vượt khó, có kỹ năng sống, biết tôn trọng người khác và yêu quý bản thân mới là thành công đích thực” - bà Phạm Thị Thúy, Tiến sĩ Xã hội học, ThS Tâm lý trị liệu, Giảng viên Học viện Chính trị Khu vực II.
“Mỗi mùa thi luôn là những lo lắng và áp lực nặng nề đối với cả học sinh và gia đình. Sau mỗi kỳ thi, lại có những sự việc đáng tiếc xảy ra, cho thấy sự căng thẳng không chỉ đến từ học sinh mà còn cả từ phía phụ huynh và xã hội. Điều đáng nói là thái độ của cộng đồng vẫn chưa thay đổi đáng kể. Không chỉ kỳ thi THPT để xét tuyển vào đại học, ngay từ kỳ thi lớp 10, việc thi đỗ vào một trường THPT công lập ở các thành phố lớn như một điều kiện “bắt buộc”, một ngưỡng “phải vượt qua”. Dẫu gần đây xã hội đã bắt đầu cởi mở hơn trong việc chấp nhận các con đường học nghề, hay không nhất thiết phải vào đại học, thì học nghề ngay sau cấp II vẫn thường bị coi như một “sự thất bại”. Điều này tạo nên một áp lực ngầm rất lớn, vô hình nhưng nặng nề với cả phụ huynh và học sinh.
Các bạn trẻ thế hệ Gen Z dường như có sức chịu đựng kém hơn. Việc dành quá nhiều thời gian trên mạng xã hội khiến các em thiếu kỹ năng sống, kỹ năng giao tiếp và khả năng ứng phó với thất bại. Chỉ một cú trượt nhỏ cũng có thể bị nhìn nhận như mất thể diện. Văn hóa “phông bạt”, thành tích và khoe mẽ trên mạng xã hội khiến giá trị cá nhân bị quy chiếu hoàn toàn qua điểm số và thứ hạng. Điều này vô tình đẩy học sinh vào khủng hoảng khi kết quả không như mong đợi.
Do vậy, cha mẹ cần học cách kiểm soát cảm xúc của chính mình. Khi con không đạt được nguyện vọng, nếu phụ huynh phản ứng bằng sự im lặng lạnh lùng, trách móc, hoặc thất vọng ra mặt, thì sẽ vô tình khoét sâu vào nỗi tổn thương tinh thần của trẻ. Bởi thế, phụ huynh cần ngồi lại với con để chia sẻ các phương án. Không đỗ trường công không đồng nghĩa với việc hết đường học. Điều quan trọng là cùng con nhìn lại năng lực thực tế, từ đó chọn ra những hướng đi phù hợp, không áp đặt. Thêm vào đó, cần xây dựng lòng tự trọng và giá trị nội tại ở con. Đừng chỉ ca ngợi thành tích, hãy khích lệ trẻ tự hào vì những phẩm chất như: tử tế, chăm chỉ, biết giúp đỡ người khác, biết tự học... Những giá trị này không phụ thuộc vào điểm số, nhưng lại theo các em suốt đời.
Trong bối cảnh học sinh ngày càng chịu nhiều áp lực từ học tập và thi cử, trách nhiệm của xã hội không phải là xóa bỏ áp lực, bởi áp lực là một phần tất yếu của cuộc sống. Điều quan trọng hơn là phải trang bị cho học sinh một nền tảng tâm lý đủ vững để có thể chịu đựng và vượt qua những áp lực ngày càng lớn. Giải pháp không nên chỉ dừng ở việc thay đổi cấu trúc kỳ thi hay làm đề dễ hơn. Mà cần xuất phát từ gốc rễ: xây dựng năng lực thích nghi, khả năng phục hồi sau thất bại và lòng tự tin vào bản thân. Học sinh cần được giáo dục để hiểu rằng giá trị của một con người không nằm ở điểm số, mà nằm ở nhân cách, năng lực thực tiễn và tinh thần học tập suốt đời”, PGS.TS Trần Thành Nam, Phó Hiệu trưởng Trường Đại học Giáo dục, Đại học quốc gia Hà Nội, thành viên Hiệp hội Tâm lý giáo dục Việt Nam.
(Ngọc Mai - Uyên Na)
Hồng Minh
