Tôi buộc phải bắt đầu bài viết này bằng câu chuyện hơi đáng mắc cỡ của chính mình. Tôi năm nay 31 tuổi, đang học tại Anh, sống cùng một gia đình người bản xứ.

Tuần rồi, được nghỉ giữa kỳ, chị chủ nhà dắt con gái (11 tuổi) đi bơi và rủ tôi cùng đi. Tôi nói: Tôi không biết bơi. Vừa nghe xong, chị rất ngạc nhiên vì không tin được bằng đó tuổi và sống ở một đất nước nhiệt đới, nổi tiếng với đường biển dài, sông ngòi, kênh rạch chằng chịt (là do tôi từng 'khoe' với chị) mà không biết bơi. Chị và 4 người con của chị đều biết bơi trước 10 tuổi.

Mới đây, chị bạn của tôi (39 tuổi) cũng đang học nghiên cứu sinh ở Hà Lan đã khoe bằng A bơi lội (Dutch Certificate A in Swimming) sau 5 tháng miệt mài bên Hà Lan dù chị vốn là người sinh ra, lớn lên và làm việc ở miền Tây Nam bộ, nhà cách sông 50 m. Chị nhận được sự chúc mừng nhiệt liệt của bạn bè cho một thành tích mà đa số trẻ em dưới 7 tuổi của Hà Lan đạt được. Một chị bạn khác (36 tuổi) vừa bảo vệ xong luận án tiến sĩ ở Bỉ, với quyết tâm cao độ đã hăm hở cùng chồng đến hỏi thăm thông tin để học bơi thì được nhân viên phụ trách bên ấy hỏi: Con của ông bà mấy tuổi vì cứ nghĩ chị ấy đi đăng ký học bơi cho con.

Vài câu chuyện hài hước trên về việc học bơi, cộng với hàng loạt cái chết thương tâm của trẻ em Việt Nam hàng năm do ngã xuống sông, suối, ao hồ, hay tắm biển để minh chứng cho thấy việc giáo dục một số kỹ năng sinh tồn (survival skill) hay kỹ năng sống cơ bản đã bị bỏ qua một thời gian rất dài trong giáo dục Việt Nam. Tuy nhiên, để cải thiện điều này thì cũng có lắm cái khó.

Từ năm học 2010-2011, Bộ Giáo dục và Đào tạo đã ban hành văn bản chỉ đạo cùng các tài liệu hướng dẫn việc lồng ghép, tích hợp các nội dung giáo dục kỹ năng sống vào các môn học, các hoạt động giáo dục ngoài giờ lên lớp ở phổ thông. Vì thế, nếu nói Bộ Giáo dục và Đào tạo không quan tâm đến nội dung giáo dục này thì quả là oan cho Bộ. Chiến lược lồng ghép, tích hợp cũng là phù hợp để tránh nâng số môn học ở phổ thông lên quá nhiều. Hầu hết các nước phát triển mà tôi biết, kể cả Anh quốc thì kỹ năng sống cũng chưa tách riêng.

Tuy nhiên, là người trong cuộc, tôi nhận ra hoạt động này chưa thực sự hiệu quả cả trong nhà trường. Nguyên nhân từ đâu?

Theo một nghiên cứu tôi hướng dẫn sinh viên làm năm 2010, khảo sát ở 4 trường THCS ở TP HCM thì ba nguyên nhân dẫn đến sự khó khăn của giáo dục kỹ năng sống là:

- Dung lượng các môn học (Toán, Lý, Hoá, Văn...) quá lớn: Giáo viên lẫn học sinh hoàn thành hết các nội dung các môn đó để thi đã mệt nhoài.

- Chưa có chương trình giáo dục kỹ năng sống cụ thể, thiết thực: hiện nay, điều này được cải thiện qua việc Bộ biên soạn tài liệu hướng dẫn cho giáo viên, nhưng cũng nhiều nội dung giáo viên chẳng biết phải dạy thế nào.

- Thiếu giáo viên chuyên dạy kỹ năng sống: Các giáo viên phổ thông hiện nay phải kiêm nhiệm vì nội dung giáo dục kỹ năng sống chủ yếu được tích hợp trong các môn học, hoạt động ngoài giờ lên lớp. Về kiến thức, họ có thể truyền đạt nhưng đã gọi là kỹ năng thì đòi hỏi phải thực hành thao tác. Hầu hết giáo viên rất lúng túng vì họ chưa thành thạo trong việc sử dụng các phương pháp đa dạng để huấn luyện học sinh tiến hành các kỹ năng, chưa kể, bản thân họ cũng chưa sở hữu một số kỹ năng được yêu cầu dạy cho học sinh.

Đó còn chưa kể những yếu tố gần như "lực bất tòng tâm": phương tiện dạy học, cơ sở vật chất, sĩ số học sinh... Cứ như chuyện học bơi, chắc Bộ, Sở, nhà trường đều thấy cần nhưng kinh phí xây dựng hay thuê mướn hồ bơi cho hết các trường học cũng không ít. Ở vùng sâu, vùng xa cũng không thể đem các em ra sông, suối, ao hồ để dạy bơi được. Đến ngay cả nước Anh giàu có thế mà năm 2012 vẫn thống kê được 39% trong số những trẻ tiểu học chưa biết bơi thành thạo là do nhà trường không có điều kiện để dạy (số còn lại do khả năng học và các nguyên nhân khác). Dạy kỹ năng thì phải thực hành, nhưng một lớp tới 40-50 học sinh thì giáo viên cũng không theo sát được.

Kết quả nghiên cứu này chỉ là bước đầu, mang tính tham khảo nhưng cũng đáng để chúng ta lưu tâm để từ đó có những giải pháp thực sự hiệu quả cho giáo dục kỹ năng sống trong nhà trường.

Trước hết, Bộ cần xác định lại rõ ràng khung mục tiêu của giáo dục ở các cấp. Tại Scotland, dù kỹ năng sống không là môn học riêng, nhưng học sinh vẫn được trang bị khá tốt do mục đích giáo dục quốc gia, xác định rõ giáo dục cho trẻ 3-18 tuổi để các em trở thành: người học thành công, cá nhân tự tin, công dân trách nhiệm, người đóng góp cho cộng đồng. Từ mục đích này, họ xác định chi tiết hệ thống mục tiêu kỹ năng rất thiết thực với đời sống và trở thành kim chỉ nam hướng dẫn cho các trường tự xây dựng chương trình riêng cho mình dựa vào khung chương trình (rất khái quát) quốc gia, miễn sao đáp ứng được yêu cầu giáo dục quốc gia, nhu cầu học sinh và phụ huynh.

Thứ hai, Bộ phải giảm bớt các nội dung học thuật khác rồi thêm kỹ năng sống chứ không chỉ có 'thêm' các nội dung và hoạt động giáo dục kỹ năng sống khiến khối lượng công việc của giáo viên phổ thông Việt Nam hiện đã nặng lại càng nặng thêm. Sở dĩ, giáo viên tại Anh có thể rèn các kỹ năng đa dạng cho học sinh là do khối lượng kiến thức học thuật trong các môn tương đối nhẹ nhàng và được phép linh hoạt, các chương trình ngoại khoá được khuyến khích và họ cũng có nhiều thời gian để tổ chức cho học sinh. 

Thứ ba, nhà trường, giáo viên phải nhận thức được tầm quan trọng của việc trang bị kỹ năng sống cho học sinh, nỗ lực thực hiện theo đúng tinh thần chỉ đạo của Bộ, thay vì tìm cách cắt bớt. Ngoài bơi lội (nằm trong môn giáo dục thể chất), giáo dục tín ngưỡng, giáo dục giới tính và các mối quan hệ (từ cấp 2) là mang tính bắt buộc trong nhà trường Anh quốc, còn lại các kỹ năng sống khác (kể cả sơ cấp cứu, thoát hiểm, giao tiếp, lãnh đạo, tư duy...) đều không được quy định bắt buộc trong chương trình quốc gia, do đó, việc thực hiện chủ yếu do các trường và giáo viên.

Thứ tư, trước khi triển khai, Bộ, Sở, nhà trường phải tập huấn kỹ lưỡng cho giáo viên, đặc biệt là phần phương pháp giáo dục kỹ năng sống. Những nội dung chuyên biệt như: kỹ năng thoát hiểm, sơ cứu, sử dụng thiết bị điện.... cần mời chuyên viên riêng.

Thứ năm, về kinh phí, chúng ta cũng phải tạm chấp nhận hoàn cảnh "nhà nghèo con đông" của mình để tính toán lại việc sử dụng kinh phí giáo dục cho hiệu quả, ưu tiên những hoạt động giáo dục quan trọng. Có rất nhiều kỹ năng sống cần dạy, trong điều kiện còn hạn chế, chúng ta phải sàng lọc lại những kỹ năng nào cần được ưu tiên để triển khai ngay. Ví dụ như kỹ năng bơi, sơ cứu dù có khó khăn thì vẫn phải ưu tiên triển khai càng nhiều càng tốt.

Kỹ năng sống theo cách hiểu rộng nhất thì bao gồm mọi năng lực tâm lý - xã hội để cá nhân thực hiện các hành vi thích ứng, tích cực nhằm giải quyết hiệu quả các yêu cầu, thử thách trong cuộc sống hàng ngày (quan điểm UNICEP). Do đó, giáo dục kỹ năng sống không phải là trách nhiệm duy nhất của nhà trường. Thậm chí, với một số kỹ năng sống, nhà trường đưa vào chương trình dạy cho học sinh, để biến thành kỹ năng thực sự tức học sinh có thể vận dụng thành thạo trong đời sống hàng ngày thì đòi hỏi gia đình phải hỗ trợ rất tích cực.

Tôi lấy ví dụ về kỹ năng tự phục vụ. Từ ở trường mầm non, trẻ đã được rèn luyện. Lên tiểu học, học bán trú, nhiều trường tổ chức cho các em tự sắp xếp bàn ghế, lấy thức ăn, quét dọn lớp, sắp xếp chỗ ngủ trưa... Các em đều hoàn thành tốt. Tuy nhiên, khi về nhà, nhiều phụ huynh xót con đi học nhiều nên về nhà lại không cho làm gì cả. Trong khi đó, khi tôi trò chuyện với cô bé 11 tuổi người Anh, con gái chị chủ nhà mà tôi đang ở cùng, bé nói ở trường, học sinh cũng phải tự phục vụ việc ăn uống, dọn dẹp, em ấy còn tham gia vào đội tình nguyện hỗ trợ các bạn khuyết tật học hoà nhập cùng mình nên bữa trưa nào em cũng ăn trễ hơn 30 phút so với các bạn khác. Về nhà, mỗi tuần, cô bé vẫn phải rửa chén bát 2 buổi tối, tự dọn phòng nếu muốn nhận được tiền tiêu vặt. 11 tuổi, bé tự nấu được các món ăn đơn giản cho cả nhà.

Tương tự, một số kỹ năng khám phá cuộc sống, kỹ năng giải quyết các sự cố thường ngày cũng đã được dạy phần nào trong nhà trường nhưng không ít phụ huynh lại rất cẩn thận và lo xa, giữ chặt con trong nhà nên những gì được học cũng không có cơ hội vận dụng và mai một dần.

Tôi đã từng hỗ trợ chương trình rèn kỹ năng sống cho học sinh (10 - 14 tuổi) bằng cách cho các em tham gia một ngày vòng quanh các di tích lịch sử TP HCM bằng xe bus, đi bộ. Trong ngày đó, các em phải thực hành kỹ năng xem bản đồ xe bus, bản đồ tìm đường đi bộ, hợp tác nhóm, giao tiếp, thuyết phục, mua thức ăn, tính toán chi tiêu (mỗi nhóm được phát một số tiền đủ dùng trong ngày), giải quyết vấn đề (qua các nhiệm vụ được giao, có khi là câu đố, mật thư, yêu cầu tóm tắt lịch sử...)... Dù có đội ngũ tổ chức đi kèm nhưng một số phụ huynh vẫn tỏ ra lo lắng nên chạy xe hơi, xe máy... với đồ đạc tiếp tế theo sau. Tôi cũng lo ngại, sau ngày hôm ấy, liệu phụ huynh có tạo thêm cơ hội để các em rèn luyện không?

Tôi hy vọng cả nhà trường cùng gia đình sẽ cùng hợp tác để việc trang bị kỹ năng sống cho học sinh Việt Nam hiệu quả hơn.

Nguyễn Thị Thu Huyền