Một gia đình đi chơi ở phố đi bộ Nguyễn Huệ, quận 1, TP.HCM tối 31-12-2020 - Ảnh: QUANG ĐỊNH

Trò chuyện với Tổ ấm dịp đầu năm 2021 về chủ đề để giữ gia đình trong ấm ngoài êm, TS xã hội học Phạm Thị Thúy cho rằng đây là nhu cầu mọi người đều hướng đến. Nếu có niềm tin như thế thì khi xảy ra mâu thuẫn, vợ chồng sẽ nhớ về mục tiêu chung: xây dựng gia đình hạnh phúc.

Đừng sợ mâu thuẫn

* Thưa chị, vậy làm sao cho gia đình luôn "trong ấm ngoài êm"?

- Theo tôi, để giữ "trong ấm ngoài êm" phải tuân thủ những điều sau:

Đầu tiên là hiểu nhau. Nếu mình hiểu thì có thể thương, có thể bao dung, tha thứ... cho bạn đời của mình.

Thứ hai là học cách tôn trọng nhau. Tôi thấy trong các cặp vợ chồng, khi hai người không còn tôn trọng nhau cũng là lúc người thứ ba xuất hiện, vì chỉ nhìn thấy cái xấu của nhau cho nên ai cũng đổ lỗi, phán xét nhau. 

Việc thống nhất trong chăm con, dạy con cũng giúp cho trong ấm ngoài êm. Có nhiều cặp vợ chồng không cùng quan điểm trong việc này đã lục đục với nhau.

Thêm nữa, mối quan hệ xung quanh vợ và chồng, như ông bà, cha mẹ, anh chị em... cũng tác động ít nhiều đến hôn nhân hai người.

* Vậy theo chị, vợ chồng cần làm gì khi đối mặt với những khó khăn của hôn nhân?

- Mâu thuẫn trong quan hệ vợ chồng là tất yếu. Nhưng khi tham vấn, tôi hay nói đừng sợ mâu thuẫn, đừng ngại cãi nhau. Cái chính là khi có mâu thuẫn, dẫn tới cãi nhau, cả hai cần tìm ra hướng giải quyết, đồng thời tránh nói những điều nặng nề gây tổn thương cho người kia.

Cần chấp nhận mâu thuẫn, xem đó là cơ hội đối thoại, để vợ chồng ngồi lại cùng nhau, nói ra bức xúc, mong muốn trong tinh thần không chỉ trích, phán xét nhau. Ở đây cần lưu ý, nói ra cảm xúc là để giải quyết vấn đề, không phải giải quyết cái tôi và không ngoài mục đích xây dựng hạnh phúc gia đình, từng bước hiểu nhau, chấp nhận nhau, cho "trong ấm ngoài êm" như chúng ta vừa trao đổi ở trên.

TS Phạm Thị Thúy

Bình tĩnh dạy con

* Dạy con trong thời hiện đại cũng là thách thức của nhiều gia đình. Chị có thể chia sẻ cách giáo dục để trẻ được là chính mình?

- Thời nay nhiều phụ huynh dạy con trong hoang mang, vì hoàn cảnh sống có quá nhiều áp lực, đôi khi khiến phụ huynh không làm chủ được mình, đem những khó khăn, mệt mỏi bên ngoài về trút đổ lên con cái.

Một vấn đề khác, con cái chúng ta sinh ra trong điều kiện khác xa cha mẹ. Trẻ bị cuốn vào mạng xã hội, các trò chơi trực tuyến, khiến cha mẹ - con cái không còn nhiều thời gian chơi với nhau. Thêm nữa, nhiều cha mẹ, nhất là ở nông thôn không rành công nghệ, tạo ra khoảng cách với trẻ.

Chuyện học hành của con trẻ cũng là vấn đề khiến phụ huynh đau đầu. Ngay cả tôi, đang làm trong lĩnh vực giáo dục mà đôi khi không thể học cùng con.

Bản thân trẻ ngày nay phát triển tâm lý cũng nhanh hơn, trẻ trưởng thành nhanh hơn chúng ta, tạo ra mâu thuẫn khi cha mẹ định hình, tuổi đó con phải thế này thế kia mới... giống ba mẹ; dẫn đến ứng xử không phù hợp, khiến mối quan hệ cha mẹ - con cái căng thẳng.

Khi hiểu được các nguyên nhân, các bậc phụ huynh có thể điều chỉnh để gần con hơn, không hoang mang khi thấy "con cái khác xa chúng mình". 

Tôn trọng sự khác biệt của trẻ (ở mỗi trẻ, mỗi giai đoạn) là cách giúp trẻ được là chính mình. Để được như vậy, cha mẹ cũng cần học hỏi từ sách, từ những người có chuyên môn...

* Vậy thế nào là trẻ ngoan? Chị có bí quyết gì trong quá trình dạy con mình?

- Tôi không quan niệm trẻ ngoan là nói gì nghe nấy. Người lớn không phải lúc nào cũng đúng, do vậy không lý do gì trẻ phải răm rắp nghe theo. Tôi cho phép con phản biện, chỉ nghe lời hoặc làm theo khi điều đó con cho rằng đúng. Và đúng ở đây là những việc không tổn thương con, người khác, môi trường; không vi phạm đạo đức xã hội và pháp luật...

 

Việc người cha dành thời gian chăm sóc, giáo dục rất quan trọng đối với sự hình thành nhân cách, phát triển của con trẻ - Ảnh: T.T.D.

Nhiều ý kiến cho rằng thật ra việc chăm sóc, giáo dục từ phía người cha rất quan trọng đối với con trẻ.

Cần sự chăm sóc của cả cha, mẹ

Sáng nào cũng vậy, cứ đúng 6h là anh Mạnh Cường (quận 9, TP.HCM) lại mở nhạc rồi làm "người mẫu" cho cả nhà cùng tập thể dục. Tiếp theo, họ chộn rộn rửa mặt, đánh răng, thay trang phục. Sau khi đưa con đến lớp, anh tranh thủ làm hết việc trong ngày ở công ty riêng để kịp đón con tan trường. Trong lúc hai con chơi đùa với nhau thì anh nấu bữa chiều. Đến khi vợ đi làm về, cả nhà quây quần vui vẻ bên mâm cơm. Rồi chị dọn dẹp nhà cửa, còn ba cha con cùng chơi đùa, giải trí, phụ việc nhà và cùng học. Cuối tuần, anh dắt con đi chơi công viên, học năng khiếu, đi bơi...

Không riêng gì anh Cường, ngày nay có không ít ông bố dành thời gian chăm sóc khi con còn nhỏ và "theo" con đến lớn. Theo TS Phạm Thị Thúy, giáo dục con những năm đầu đời đặt nền móng hình thành nhân cách đứa trẻ và ảnh hưởng lâu dài trong suốt cuộc đời trẻ. Và hành trình chăm sóc, "sống cùng" con cũng chính là quá trình giáo dục con qua việc nêu gương, giải thích, hướng dẫn cho con làm. Chẳng hạn cho con ăn cũng đồng thời dạy con cách ăn, thói quen ăn uống, kiến thức về thức ăn và chăm sóc sức khỏe...

Còn TS tâm lý Bùi Hồng Quân, cũng là một "quý ông" mê chăm con, cho rằng trong giai đoạn sơ sinh, do chức năng giới mà người mẹ có thuận lợi hơn hẳn trong việc chăm sóc con. Và nếu khi đó có sự tham gia của người cha nữa thì bé sẽ thêm cảm giác yên tâm. Sau đó, nếu người cha vẫn tiếp tục "đắm đuối vì con" thì đứa trẻ sẽ mau chóng lớn khôn do lĩnh hội được tri thức lẫn kinh nghiệm sống từ cả cha và mẹ. Ngoài ra các con còn luôn tự tin khi có được điểm tựa tinh thần vững chãi, cũng như cảm thấy hạnh phúc khi được đầm mình trong bầu không khí gia đình thấm đẫm yêu thương của cả cha lẫn mẹ.

"Chính quá trình đó đã tạo nên mối quan hệ tình cảm cha - con sâu sắc và gần gũi, từ đó tạo thuận lợi cho người cha tham gia giáo dục con trong các giai đoạn tiếp theo, đặc biệt là khi trẻ trai bước vào tuổi dậy thì" - ông Quân phân tích. Một ông bố nói chuyện với con trai về giới tính tuổi mới lớn, về sự nghiệp và vai trò của người đàn ông tương lai trong gia đình... sẽ thuận lợi và hiệu quả hơn hẳn so với người mẹ.

Theo TS Quân, đặc tính về giới của đàn ông là mạnh mẽ, cứng rắn, nghị lực, cương nghị. Vì thế giáo dục từ người cha vừa yêu thương vừa nghiêm khắc, còn mẹ thì mềm mại, nhẹ nhàng. Cha có tư duy khái quát, mẹ thì tư duy cụ thể, nên con có thể học ở cha cách nhìn xa trông rộng, học ở mẹ sự tỉ mỉ, chi tiết. Do đó giáo dục của cha và mẹ có sự bổ sung mà nếu thiếu hụt một trong hai đều bất ổn.

Cùng "bới thóc" và chăm con

Nói thêm về những khó khăn của người cha khi chăm con, TS Bùi Hồng Quân chia sẻ: Đầu tiên là khó khăn về mặt dư luận xã hội. Quan niệm truyền thống "đàn ông xây nhà" gán cho người cha hình tượng chú ong thợ miệt mài đi kiếm tiền. Vì thế nhiều ông bố nghĩ rằng cứ lo đủ kinh tế cho gia đình là xong trách nhiệm, còn chăm con là việc của "người khác". Trên thực tế, quan điểm trên giờ cũng đã ít nhiều thay đổi. Hơn nữa, dẫu sao đó cũng chỉ là dư luận xã hội, điều quyết định vẫn là sự lựa chọn của ông bố.

Thứ hai, do người cha thường lãnh phần gánh vác tài chính gia đình nên cũng ít có thời gian dành cho con. Thứ ba, họ rất yêu con nhưng do đặc tính giới mà nhiều đàn ông không dễ có những hành động ôm ấp, cưng nựng, nói lời yêu con. Hai điều này dẫn tới sự kết nối, gần gũi về mặt tâm lý với con có thể sẽ không thuận lợi như người mẹ.

Và thứ tư, khác với bà mẹ, các ông bố rất ít khi được dạy... làm bố và nuôi dạy con. Do vậy cả về kiến thức lẫn kinh nghiệm họ đều thiếu, từ đó ảnh hưởng hiệu quả chăm sóc và giáo dục con.

Để khắc phục những hạn chế trên, TS Quân cho rằng cần có sự phối hợp giữa cha và mẹ trong giáo dục con cái. Cả hai vợ chồng phải cùng "xây nhà" và cùng "xây tổ ấm". Người cha cần nhận thức được vai trò không thể thiếu của mình trong việc giáo dục con cái. Từ đó, những ông bố sẽ tìm cách trang bị kiến thức, kỹ năng liên quan để dạy con tốt nhất.

"Tôi cho rằng có ba "chìa khóa" mà người cha muốn nuôi dạy con hiệu quả cần sở hữu là thấu hiểu tâm lý trẻ theo từng lứa tuổi và những đặc điểm tâm lý riêng có ở con mình; làm người bạn tin cậy của con bằng cách giao tiếp hiệu quả với con trên nguyên tắc tôn trọng - đối thoại; luôn quản lý tốt cảm xúc trong quá trình tương tác với con", TS Quân bày tỏ.

 

Phụ huynh luôn cố gắng làm bạn cùng con khi con bước vào tuổi teen - Ảnh: MAI THƯƠNG

Vì thế, cha mẹ cũng phải thay đổi chính mình mới có thể tương tác hiệu quả với "người ngoài hành tinh".

"Nóng, lạnh" trong nhà

Tại phòng tham vấn tâm lý ở Q.3 (TP.HCM), một bà mẹ tỏ ra hốt hoảng về việc cô con gái đang học lớp 6 tuyên bố nghỉ học. Khoảng 1 năm trước, bé bắt đầu dậy thì và "trở tính" khiến chị không còn muốn gần gũi, ôm ấp con như trước. 

Ngược lại, chị còn hay la mắng bé, khiến hai mẹ con "chiến tranh lạnh" dai dẳng. Đôi lần chị còn tát tai bé vì không chịu nổi kiểu con ăn nói nhấm nhẳng, "hỗn hào".

Ca tiếp theo vào phòng tham vấn tâm lý là hai vợ chồng có con trai đang học lớp 9 cũng vừa nghỉ học. 

Từ năm lớp 7, cậu bé này "khắc khẩu" với mẹ đến độ không nói chuyện được với nhau. Có lúc xung đột dữ dội, chồng chị phải tách vợ ra khỏi nhà để tạm lánh mặt. Dạo gần đây, cậu bé này còn lấn tới xung đột với cả cha mình.

Theo chuyên viên tham vấn tâm lý - TS Phạm Thị Thúy, chuyện cha mẹ khó giao tiếp với con tuổi mới lớn gần như nhà nào cũng có. 

Nhẹ nhất là hai bên va chạm nhau trong lời nói; nghiêm trọng hơn là có sự chống đối theo kiểu không giao tiếp, không tâm sự hoặc ăn nói ngang ngạnh, thậm chí đánh cha mẹ. Còn ở mức độ nặng, con có thể bỏ nhà đi, rơi vào trầm cảm và thậm chí tự tử.

Con cần cha mẹ thấu hiểu

Bước vào tuổi dậy thì, từ sự phát triển nhảy vọt về mọi mặt mà ở thiếu niên hình thành "cảm giác mình là người lớn" và phát triển mạnh mẽ các nhu cầu: được độc lập, khẳng định bản thân, tìm kiếm vị thế mới...

"Con ở độ tuổi này mà tỏ thái độ xa cách, hay cãi lại, phán xét, chê bai cha mẹ... là chuyện thường xảy ra. Thế nhưng nhiều cha mẹ vì chưa hiểu biết hoặc không chấp nhận sự thay đổi này ở đứa con từng ngoan hiền trước đây nên nổi xung với con" - TS Thúy phân tích.

Còn theo chuyên viên tâm lý Nguyễn Thị Ngọc, cha mẹ nào cũng phải lo mưu sinh, thậm chí làm tới mấy đầu việc nên khi gặp bực bội trong công việc hay mối quan hệ thì về nhà trút lên trẻ. Thậm chí họ không còn thời gian trò chuyện với con, khiến con dần xa cách cha mẹ.

Ngoài ra, theo TS Bùi Hồng Quân, không ít cha mẹ còn giao tiếp với con theo kiểu độc đoán, bề trên, từ đó áp đặt và ra lệnh chứ không chia sẻ và đồng hành. 

Chính vì vậy, khi bước vào tuổi mới lớn con càng ngại tiếp xúc với cha mẹ. Nhiều khi con gặp khó khăn gì đó, thay vì động viên, an ủi, gợi ý giải pháp thì cha mẹ lại "dập" con te tua khiến con không dám chủ động nói ra những khó khăn của mình.

"Nhiều cha mẹ còn chưa kiểm soát tốt cảm xúc của mình nên rất dễ bực mình, nổi nóng khi giao tiếp với con", ông Quân bổ sung. Ngoài ra, Internet và các thiết bị thông minh cũng khiến cho cả con cái lẫn cha mẹ dễ sa đà lạm dụng thay vì dành thời gian cho nhau.

Cha mẹ phải thay đổi trước

Theo các nhà chuyên môn, giao tiếp đóng vai trò không thể thiếu trong giáo dục, đặc biệt đối với tuổi mới lớn. 

Do vậy, ông Quân gợi ý: "Vì con, cha mẹ có thể bớt giao lưu bạn bè, vui chơi giải trí, thậm chí tạm hi sinh một số mục tiêu cá nhân để có thêm thời gian tương tác với con. Hoặc cùng chơi thể thao, làm việc nhà, giải trí cùng nhau... để qua đó giao tiếp, giáo dục con".

Còn bà Thúy cho rằng những biến động tâm sinh lý ở lứa tuổi dậy thì là quá trình tự nhiên và không thể thay đổi được, do đó chính cha mẹ phải cần thay đổi để thích ứng. 

Muốn vậy, cha mẹ cần bỏ công tìm hiểu về đặc điểm tâm lý lứa tuổi thiếu niên, quan tâm nhiều hơn để hiểu thêm về con mình. Từ đó cha mẹ mới mong tương tác phù hợp với đứa trẻ đang chuẩn bị thành người lớn.

Ngoài ra, cha mẹ cần điều chỉnh cách giao tiếp với nhau sao cho ấm áp, tôn trọng, tình cảm hơn để rồi từ đó tạo ra bầu không khí tích cực, lành mạnh cho việc giao tiếp, giáo dục con.

Nhìn ở góc độ khác, bà Ngọc cho rằng cha mẹ cần bớt cái tôi trong giao tiếp - ứng xử vì: "Trong gia đình mà ai cũng muốn giành phần thắng là... thua. Nếu cha mẹ không ý thức điều này thì khó mà giao tiếp hiệu quả với đứa con vốn cũng đang khao khát khẳng định bản thân".

Nói thêm về vấn đề trên, ông Quân cho rằng ngày nay có nhiều sách, khóa học về giao tiếp với tuổi thiếu niên. Cha mẹ nào ý thức điều đó quan trọng thì tự khắc sẽ bỏ công tìm hiểu, trau dồi để có thể giao tiếp với con hiệu quả hơn. 

Ngoài ra, cha mẹ có thể nhờ đến sự trợ giúp của thầy cô, chuyên viên tâm lý học đường... Tuy nhiên, điều quan trọng nhất vẫn là cha mẹ phải sẵn sàng thay đổi. Có như thế mới là người cha, người mẹ thông minh, hiện đại!

 

Khi con 0-6 tuổi, đó là “thời gian vàng” để cha mẹ gần gũi, dành nhiều thời gian, tạo điều kiện để con hình thành tính cách, phát triển toàn diện hơn - Ảnh: QUANG ĐỊNH

Nếu có ở bên con, cha mẹ cũng chưa "cháy hết mình" cùng con.

Con cần cha mẹ "sống cùng"

Sáng chủ nhật ở khu vui chơi trẻ em công viên Tao Đàn (quận 1, TP.HCM), bé Na cứ "lôi" ba chơi hết trò này đến trò khác. Anh Long - cha của bé cho biết, hiếm khi cả nhà cùng đi chơi thế này. Anh hiện là nhân viên phát triển thị trường cho một công ty ở quận 3. "Công việc đòi hỏi gần như không giới hạn, đang làm cái này lại phải vắt óc nghĩ ra cái khác. Thời gian nghỉ ngơi cho bản thân còn không có nữa là", anh chia sẻ.

Còn mẹ bé Na là một giảng viên đại học. Do hai vợ chồng đang nỗ lực dành dụm để vài năm tới mua căn hộ nho nhỏ nhằm thoát cảnh nhà thuê, nên chị tranh thủ dạy thỉnh giảng buổi tối và cả cuối tuần cho nhiều trường bạn và đi các tỉnh theo lời mời. "Đứng lớp nhiều mệt lắm nhưng phải cố theo. Vợ chồng tôi thường chỉ có thể đưa con đi chơi vào dịp lễ, tết thôi. Mới đó mà con bé đã lớn thế kia rồi", chị tâm sự.

Không riêng gì vợ chồng anh Long, nhiều cha mẹ ngày nay quay cuồng theo công việc mưu sinh để đảm bảo kinh tế gia đình và lo cho con cái được no đủ, học hành đến nơi đến chốn. Nhưng theo các nhà giáo dục, trẻ cần cha mẹ không chỉ "sống vì con" như thế mà còn mong mỏi được cha mẹ "sống cùng con", để chúng có thể lớn khôn trong một gia đình hạnh phúc. Và việc cha mẹ dành thời gian tương tác sẽ giúp con phát triển cả về thân, trí và tâm, đặc biệt là trong "giai đoạn vàng" - từ 0 đến 6 tuổi.

Chuyên viên tâm lý - TS Phạm Thị Thúy phân tích: "Chơi đùa hay hoạt động gì đó cùng cha mẹ là cơ hội để con trẻ vận động, rèn luyện thể chất. Qua đó, vốn ngôn ngữ của trẻ tăng nhanh và trẻ học được nhiều thứ: cách làm việc, xử lý tình huống, giải quyết vấn đề, đứng lên trên vấp ngã, kinh nghiệm sống...". Điều quan trọng nữa, theo bà Thúy, việc cả nhà chơi đùa cùng nhau khiến cho con trẻ vui vẻ và hạnh phúc khi được "đầm mình" trong bầu không khí gia đình ấm áp.

Chất quan trọng hơn lượng

Theo ông Phan Quang Thịnh - giám đốc dự án khảo sát xã hội "Hành vi tuổi teen đô thị", do điều kiện, hoàn cảnh rồi nhu cầu kiếm sống, mục tiêu cá nhân... nên nhiều bậc cha mẹ khó mà thay đổi, sắp xếp công việc trong một sớm một chiều. Do đó các bậc cha mẹ trước tiên cần tăng chất lượng mỗi khi có thời gian ở bên con. Theo đó, khi trò chuyện hay làm gì đó cùng con thì cha mẹ cần tập trung 100%: đầu óc không nghĩ tới công việc, không tranh thủ làm việc khác, tay không cầm điện thoại và mắt không canh chừng tin nhắn điện thoại...

"Con ở độ tuổi từ 0-6 sẽ rất cần cha mẹ chơi như là bạn. Nếu cha mẹ không chuyên tâm thì không thể chơi được với con. Cho nên tăng chất lượng thời gian dành cho con không phải dễ, nhất là với cha mẹ bận rộn", bà Thúy nói. Có những cha mẹ nhận ra việc cần dành thời gian vui đùa, hoạt động cùng con mà mãi vẫn không sắp xếp được, cho đến khi chợt nhìn lại thì con đã qua tuổi thơ hoặc không còn "cần" cha mẹ nữa. "Do đó, tăng chất lượng thời gian dành cho con cần làm càng sớm càng tốt, ngay và luôn", bà Thúy chia sẻ.

Không chỉ tăng chất, ông Thịnh còn gợi ý cha mẹ tăng lượng thời gian dành cho con bằng cách tranh thủ những lúc đưa đón con đi học, trò chuyện trước khi con ngủ... Còn theo bà Thúy, bà đã thực hiện tích hợp thời gian của hai mẹ con: "Tôi đi dạy, kể cả đi tỉnh, nếu con rảnh thì cũng kéo con theo luôn. Như vậy con có thêm cơ hội giao tiếp, mở mang hiểu biết...". Hay như các ông bố có thể kéo con cùng tập thể dục, chơi thể thao hay làm việc gì đó, nhờ vậy mà cha con có thời gian trò chuyện, tâm sự, chia sẻ chuyện nọ chuyện kia.

Nhưng để "tạo ra" thời gian đáng kể dành cho con, cha mẹ cần từng bước sắp xếp công việc để không còn "lu xu bu" nữa. Theo bà Thúy, cha mẹ có thể xác định rõ từng mục tiêu và ưu tiên tập trung cho mục tiêu quan trọng và khẩn cấp hơn để tránh thời gian bị "cắt vụn" và ngổn ngang công việc. Chưa hết, cha mẹ cần lập kế hoạch thực hiện rõ ràng cho từng mục tiêu để không bị ngập trong công việc. "Thiếu hai kỹ năng xác định mục tiêu và lập kế hoạch thì sẽ không quản lý được thời gian. Hai cái này có khi cần học tập mới có thể thực hiện hiệu quả được", bà Thúy nói.

Các nhà tham vấn tâm lý vẫn thường nêu câu hỏi "cái gì quan trọng hơn: con hay tiền?", để các cha mẹ bận rộn có thể cân nhắc và ưu tiên tập trung vào. Ngoài ra, tùy giai đoạn phát triển của con mà mức độ ưu tiên cũng khác nhau. Chẳng hạn khi con từ 0-6 tuổi hoặc dậy thì, cha mẹ cần ưu tiên tập trung cho con nhiều hơn việc kiếm tiền hay các mục tiêu cá nhân khác. "Đôi khi cha mẹ cần biết hi sinh bớt công việc để sống cùng con, vì nhu cầu của con. Ai cũng có quyền lựa chọn mục tiêu và quyết định cách sử dụng thời gian của mình, vấn đề là mình đang ưu tiên cho việc gì mà thôi", bà Thúy chia sẻ thêm.